Grzechotki archeologiczne jako pierwsze instrumenty gliniane znane z terenów Polski. Stan badań

Katarzyna Tatoń, Uczestnik Projektu NPRH MNiSW realizowanego w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego

Materiały źródłowe, dotyczące najwcześniejszych faz rozwoju muzyki w Polsce, czyli czasów prehistorycznych, mają charakter wyłącznie archeologiczny. W przeciwieństwie do świata antycznego kultur Bliskiego Wschodu, Egiptu, Grecji i Rzymu, które posiadają liczne, bogato udokumentowane źródła, informacje o najdawniejszych śladach rozwoju kultury muzycznej na obszarze Europy Środkowej są bardzo skromne i opierają się niemal wyłącznie na zachowanych instrumentach i ich fragmentach oraz nielicznych i ubogich przedstawieniach ikonograficznych. Z tego powodu są mocno ograniczone i niekompletne. Takim samym ograniczeniom podlega obraz genezy, kształtowania się i początkowych etapów wzrostu kultury muzycznej w Polsce. Problemów przysparza także sama chronologia, która opiera się na przyjętych w archeologii okresach: paleolitu, poprzez neolit, epokę brązu, epokę żelaza, aż do średniowiecza. Pierwsze gliniane instrumenty – grzechotki pojawiają się wraz z upowszechnieniem się w okresie neolitu wyrobu przedmiotów ceramicznych, głównie naczyń. Na terenach Polski grzechotki znane były od czasów kultury lendzielskiej, czyli 5. tysiąclecia p.n.e., do młodszego okresu halsztackiego – ok. 400 p.n.e. W okresie lateńskim i wpływów rzymskich brak jest grzechotek. Występują ponownie od wczesnego średniowiecza. Obecnie z terenów polskich znanych jest kilka grzechotek neolitycznych, ok. 500 grzechotek i ich fragmentów z epoki brązu oraz ok. 100 grzechotek średniowiecznych. Liczba znanych zabytków rośnie w miarę postępu badań archeologicznych. Odkryte grzechotki są poddawane badaniom muzykologicznym – oprócz cech określanych przez archeologię, takich jak: kontekst odkrycia, kształt, rodzaj i kolor gliny, z jakiej zostały wykonane, ewentualny ornament czy pokrycie polewą, badane są aspekty czysto muzykologiczne – kształt czary głosowej i analiza wydawanych dźwięków. W tym celu wykonywane są nagrania instrumentów, a ich wyniki systematycznie porównywane z pozostałymi. Analizy te pozwolą zweryfikować istniejące typologie, a także dotychczasowe tezy dotyczące funkcji grzechotek w czasach prehistorycznych na terenach polskich.

 

Katarzyna Tatoń – ukończyła Wydział Pedagogiczno-Artystyczny Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Filia w Cieszynie (2000) oraz Wydział Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (2009). Od 2016 r.  współpracuje przy projekcie badawczym pt. „Archeologiczne instrumenty muzyczne w polskich zbiorach muzealnych” (grant NPRH MNiSW), kierowanym przez prof. dr hab. Annę Gruszczyńską-Ziółkowską z Zakładu Muzykologii Systematycznej Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego. Interesuje się muzyką starożytnego Egiptu i Bliskiego Wschodu, pierwszymi instrumentami i początkami muzykowania na ziemiach polskich. Jest autorką publikacji: „Archeologia Muzyki – Starożytny Egipt”, Bielsko-Biała, 2013.