Viola organista – rekonstrukcja całkowita zapomnianego instrumentu

Sławomir Zubrzycki, pianista, klawiolinista

Sytuacja wyjściowa projektu dotyczyła istnienia instrumentu klawiszowo-smyczkowego w latach 30 XIX w Polsce pod nazwą klawiolin, zbudowanego przez Jana Jarmusiewicza w okolicach Łańcuta. Pierwsza kwerenda przyniosła informację, że wynalazcą takiego typu instrumentu był Leonardo da Vinci, który pozostawił szkice zebrane w Kodeksie Atlantyckim, przedstawiające 7 konstrukcji nazwanych viola organista oraz jedną nazwaną claviviola. Da Vinci zaprojektował unikalne rozwiązanie funkcjonowania mechanizmu strunowego oraz 3 typy smyczków, ale nie zrealizował żadnej z zaprojektowanych  konstrukcji. Badacz angielski Barry Lloyd w obszernej pracy „A Designer’s Guide to Bowed Keyboard Instrument” (Galpin Society) wymienia ok. 200 prób zbudowania instrumentu klawiszowo-smyczkowego w Europie w czasie pięciu wieków historii (nie wszystkie były udane). Prawie wszystkie instrumenty zaginęły, dostępny jest jeden w MIM w Brukseli, ale nie funkcjonuje. Dostępne są wzmianki o pozytywnych opiniach na temat możliwości instrumentu klawiszowo-smyczkowego Vincenza Galilei, C.P.E.Bacha, interesował się nim Franciszek Liszt. Instrument jednak nie został powszechnie zaakceptowany. W roku 2008 zainteresowanie tematem w skali światowej było nikłe, pomimo ponad półwiecznego istnienia nurtu „wykonawstwa historycznie poinformowanego”, który bardzo znacząco wpłynął na odkrycia w historii muzyki. Przed rozpoczęciem rekonstrukcji określone zostały obszary działań: analiza dostępnych materiałów opisowych i ikonograficznych, wskazanie ewentualnych czynników mających wpływ na brak akceptacji instrumentu w środowiskach muzycznych, określenie celu rekonstrukcji, określenie potencjalnego repertuaru oraz wstępne określenie techniki wykonawczej i możliwości wyrazowych instrumentu. Zaprojektowane zostały poszczególne części i podzespoły instrumentu. W mojej wersji violi organista zastosowałem rozwiązania konstrukcyjne stosowane w klawesynach pomiędzy XVI-XVIII w., oraz rozwiązania specyficzne. Specyfika konstrukcji polega na uzyskaniu brzmienia smyczkowego nieadekwatnego do klawesynowego (skrzydłowego) kształtu instrumentu. Jest to połączenie dwóch odmiennych rodzin instrumentów – klawiszowych i smyczkowych. Celem rekonstrukcji było uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy mógł powstać w przeszłości instrument koncertowy o bardzo dobrych walorach dźwiękowych i wyrazowych, przeznaczony do gry solowej lub zespołowej, jakie mógł mieć znaczenie dla historii muzyki i kiedy mogło przypaść apogeum jego rozwoju. Zasadne również było pytanie, czy viola organista może przekonująco zabrzmieć dla współczesnego odbiorcy muzyki. Realizacja projektu przyniosła odpowiedzi na postawione pytania. W latach 2014-2017 instrument został zaprezentowany na ok. 50 recitalach w 16 państwach.

Sławomir Zubrzycki – pianista, klawiolinista, kompozytor oraz konstruktor instrumentów urodzony w Krakowie i przez większość swojego życia związany z tym miastem. W 2009 Zubrzycki natrafił na ślad osobliwego instrumentu klawiszowo-smyczkowego, prawie zupełnie nieznanego i zapomnianego, który zaprojektował Leonardo da Vinci. Zaintrygowany faktami z przeszłości Zubrzycki zbudował w latach 2009-2012 własną wersję konstrukcji Leonarda da Vinci, nawiązując również do innych instrumentów z lat 1575-1625. W ten sposób powstał instrument o niepowtarzalnym brzmieniu i walorach koncertowych. Premierowe recitale violi organista (w Krakowie na Międzynarodowym Festiwalu Pianistycznym Królewskiego Miasta Krakowa – 18. października 2013 i Festiwalu Conrada – 21. października 2013) były ogromnym sukcesem artystycznym i medialnym. Materiał filmowy z pierwszego koncertu violi obejrzało w serwisie Youtube ponad 2 mln osób. Informacje o powstaniu instrumentu pojawiły się w najpoczytniejszych mediach światowych, m.in. BBC, The Telegraph, France 24, Deutche Radio Kultur, Corierre della sera, MSN, Oman Daily Observer, Hindustan Times, Taipei Times. W latach 2014-16 Zubrzycki odbył europejskie tournée z recitalami na violi organista (44 recitale w 15 krajach), goszcząc m.in. na Stockholm Early Music Festival, Mänttä Music Festival, Wratislavia Cantans, Ghent Festival of Flanders, Kotor Art Festival, Polish Music Days w Turcji, Ohrid Summer Festival, Milano Classica, Gaudete! Festival Internazionale di Musica Antica we Włoszech, Buccharest Early Music Festival, Summer Festival of Early Music w Pradze, Kristupo festivaliai w Wilnie,  Festiwal Muzyki Polskiej w Krakowie. W 2015 ukazały się dwa albumy z muzyką wykonywaną na violi organista. Solowy album „Viola organista – The da Vinci sound” to wydawnictwo wyjątkowe pod wieloma względami: to nie tylko pierwsze na świecie nagranie recitalu „instrumentu Leonarda da Vinci”, ale również pierwszy polski projekt muzyczny sfinansowany przez melomanów z całego świata dzięki globalnemu portalowi crowdfundingowemu Kickstarter. Na płycie znalazło się osiem utworów epoki baroku (w tym jedyny w historii utwór skomponowany z myślą o instrumencie klawiszowo-smyczkowym, Sonata na Bogenklavier C. Ph. E. Bacha) oraz, jako bonus, muzyka skomponowana przez samego Leonarda da Vinci – której zapis wielki mistrz namalował na obrazie „Portret muzyka”. Do drugiej produkcji Zubrzycki został zaproszony przez islandzką piosenkarkę, Björk, która przygotowała akustyczną wersję swojej ostatniej płyty „Vulnicura” w wersji na głos, violę organista i kwartet smyczkowy. Album ukazał się w dwóch wersjach: na CD i płycie winylowej. Sławomir Zubrzycki ukończył Akademię Muzyczną w Krakowie (1988) – gdzie studiował w klasie fortepianu prof. Tadeusza Żmudzińskiego oraz w klasie muzyki współczesnej prof. Adama Kaczyńskiego. Jako stypendysta Fundacji Fulbrighta swój warsztat pianistyczny doskonalił w The Boston Conservatory of Music (1990-91) w Stanach Zjednoczonych pod kierunkiem Janice Weber, a także u Wiktora Mierżanowa, Włodzimierza Obidowicza, Michaela Lewina i Jerome Lowenthala oraz u klawesynisty, Johanna Sonnleitnera. W 1987 został laureatem Festiwalu Pianistyki Polskiej w Słupsku. Koncertował jako solista (m.in. z Orkiestrą Polskiego Radia w Krakowie, Orkiestrą Filharmonii Krakowskiej, Capellą Cracoviensis, Toruńską Orkiestrą Kameralną, Imperial College London Sinfonietta) oraz jako kameralista (z Kwartetem Olgi Szwajgier, którego jest członkiem, a także z Gwendolin Bradley, Jadwigą Gadulanką, Andrzejem Hiolskim) w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Austrii, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i na Ukrainie. Nagrywał dla Polskich Nagrań, TVP, Polskiego Radia. Współpracował z Telewizją Polską jako prezenter, kompozytor i reżyser muzyczny przy programach edukacyjnych, takich jak: „Wszystko gra” (cykl wykładów o instrumentach muzycznych dla TVP1 i TVPolonia) i „Ulica sezamkowa” (wersja polska TVP2). Brał udział w wielu festiwalach, takich jak: Poznańska Wiosna Muzyczna, Muzyka w Starym Krakowie, Audio-Art w Krakowie, Fest der Kontinente w Berlinie, Visiting Artist Series w Berklee College of Music w Bostonie, Kolory Polski, Skrzyżowanie Kultur, Turning Sounds w Kolonii i Warszawie, oraz Festiwal Teatralny w Edynburgu. Był wykładowcą Letniej Akademii Muzyki Współczesnej – Avantgarde Tirol w Austrii (2005, 2007). Kieruje sekcją instrumentów klawiszowych i prowadzi klasę fortepianu w Państwowej Ogólnokształcącej Szkole Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Krakowie. Obecnie działalność artystyczna Sławomira Zubrzyckiego koncentruje się wokół violi organista. Najbliższe plany koncertowe artysty obejmują koncerty na festiwalach w Clos Lucé (dom Leonarda da Vinci) w Amboise we Francji, Liege w Belgii i w Polsce.